کد مطلب:46511 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:30

گنجینه پرسمان » قرآن

سرپيچي ابليس از سجده بر آدم، تكبر در برابر خدا بود يا آدم؟

ظاهر آيات قرآن اين است كه او نسبت به آدم تكبر ورزيد و فزوني فروخت و آفرينش خود را برتر از آفرينش آدم دانست و اگر داستان آدم نبود، او به عبادت و پرستش خدا ادامه ميداد. اميرمؤمنان- عليه السلام- عبادت او را چنين توصيف ميكند: «فاعتبروا ما كان من فعل الله بإبليس إذ أحبط عمله الطويل و جهده الجهيد و كان قد عبدالله سته آلاف سنه لايدري أمن سني الدنيا أم من سني الآخره عن كبر ساعه واحده». (نهج البلاغه: خطبه192(قاصعه). ]از كار ابليس عبرت بگيريد، خدا عمل بزرگ و كرنش ممتد او را بيارزش ساخت، وي خدا را شش هزار سال پرستش كرد و كسي نميداند كه اين سالها از سالهاي اين جهان (365روز) بوده يا از سالهاي آخرت، ولي بهخاطر يك لحظه تكبر ورزيدن، عمل طولاني او بينتيجه ماند[.
ظاهر گفتار امام، حاكي است كه او نسبت به خدا تكبري نورزيد، بلكه تكبر او نسبت به آدم بود كه خدا فرمان داد، به او سجده كنند.
در حديث ديگري از امام صادق- عليه السلام- وارد شده است كه فرمود:« آنگاه كه خداوند به ابليس فرمان سجده داد، در پاسخ گفت: پروردگار من! سوگند به عزتت اگر مرا از سجده بر آدم معذور بداري، تو را عبادتي ميكنم كه احدي تاكنون نظير آن را انجام نداده است». (بحارالأنوار/11/145/14).
نكتة ديگري كه قابل ذكر است اينكه: تا در درون ابليس يك نوع انانيت و خودخواهي نباشد، هرگز آفرينش خود را از آتش و آفرينش آدم را از گل، بهانة سرپيچي از فرمان حق قرار نميدهد. درست است كه او تكبر خود را نسبت به آدم ابراز كرد، ولي روح اين تكبر، و استكبار در برابر خدا بود از اينرو آنگاه كه از خدا درخواست كرد كه او را از سجدة به آدم معذور دارد و در برابر آن، عبادت بينظيري انجام خواهد داد، خطاب آمد: «إني أحب أن أطاع من حيث أريد». ]من اطاعتي را كه خود ميخواهم ميپسندم.[
اگر در او روح تسليم در برابر خدا بود، ميبايست فرمان الله را بيچون و چرا انجام دهد، زيرا بياعتنايي به آدم، نوعي اهانت به خداست. از اين جهت قرآن تكذيب پيامبران و امامان را تكذيب خدا ميداند. اگر چه تكذيب كننده، تكذيب خود را متوجه خدا نميسازد، ولي سرانجام بازگشت آن، به تكذيب خداست. چنانكه قرآن ميفرمايد: «قد نعلم إنه ليحزنك الذي يقولون فإنهم لا يكذبونك ولكن الظالمين بآيات الله يجحدون». انعام/33 ]ميدانيم كه آنچه ميگويند تو را اندوهگين ميسازد، (ولي بدان، آنان تو را تكذيب نميكنند) بلكه ستمگران آيات خد را انكار ميكنند[.
از آيات مربوط به مسئلة سجده براي آدم و امتناع ابليس از آن، نيز شواهدي به دست ميآيد كه ثابت ميكند تكبر او نسبت به مقام كبريايي بوده است.
1-از اينكه او از آن جايگاه «قدس» و رفيع ملائكه نداي «أنا خير منه» سر داد و در مقابل آن نور مطلق، دم از خودخواهي زد، به خوبي برميآيد كه تكبر او در برابر خدا بوده است و گرنه شايسته بود، هر نوع «انانيت» را از خود محو كرده و تسليم نور مطلق شود. و لذا قرآن به هنگام نكوهش او، يادآور ميشود: كسي كه در آن مقام قدس جاي دارد، نبايد كبر ورزد. از اين رو او را از درگاه خويش راند.
2-قرآن به هنگام امر به سجده و مخالفت ابليس، دو نكته را يادآور ميشود:
الف: خدا فرمان سجده را موقعي صادر ميكند كه قبلاً از دميدن روح خود در آدم سخن گفته است، چنانكه ميفرمايد: «فإذا سويته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين». ص/72. ]هنگامي كه از روح خود در آن دميدم، بر او سجده كنيد.[ در حقيقت روح دميده شده در آدم را، منتسب به خود ميداند و بدين طريق، به او كرامت ميبخشد.
ب: در مقام نكوهش ابليس، آدم را مصنوع خويش معرفي ميكند و ميفرمايد: «يا إبليس ما منعك أن تسجد لما خلقت بيدي أستكبرت أم كنت من العالمين». ص/75. ]اي ابليس چه چيز تو را از سجده بر آنچه من آن را با دو دست خود آفريدهام باز داشت؟ آيا تكبر ورزيدي يا از بلند مرتبهها بودي؟[. كلمة «خلقت بيدي» اشاره به اين است كه اين موجود، مستقيماً مخلوق خود من و وابستة به من بود و سرپيچي تو از سجده بر او، يك نوع سرپيچي از من و اظهار تكبر در برابر كبريايي من است.
سرانجام شيطان مخالفت خود را با فرمان خداوند چنين تفسير كرد: «لم أكن لأسجد لبشر خلقته من صلصال من حما مسنون». حجر/33. ]هرگز براي بشري كه او را از گل خشكيده و خاك تيره آفريدهاي سجده نميكنم[ و در آية ديگري به ريشة وجود خود و آدم اشاره ميكند و برتري خود را از اين راه توجيه نموده و ميگويد: «خلقتني من نار و خلقته من طين». اعراف/12 ]مرا از آتش وا او را از گل آفريدهاي[.
اين خيرهسر، با چنين اعتراضي كفر ورزيد و از طريق افتخار به ريشه، راه تعصب پيمود و خود را نخستين عاصي و تكبر را اولين گام عصيان خود معرفي كرد. در كلام خداوند رد واضحي بر گفتار او وارد نشده است، اما اين نه به آن معناست- نعوذبالله- كه او در منطق خود راستگو بوده، بلكه در آيات قرآن به گونهاي اشاراتي در رد گفتار او هست، زيرا علت امر به سجده بر آدم، ريشة آفرينش او نبود، بلكه به خاطر ويژگيهاي خاصي بود كه آدم آن را دارا شد

---

منشور جاويد ج 11
آية الله جعفر سبحاني